Przerwać zaklęty krąg - Aktualności - KPP w Otwocku

Osoba uzależniona popełnia przestępstwo, jest zatrzymana, karana, osadzona w zakładzie karnym, po wyjściu najczęściej wraca do poprzedniego trybu życia, łamiąc normy prawne i stając się ponownie obiektem zainteresowań organów wymiaru sprawiedliwości. Wydaje się, że skutecznym sposobem na rozerwanie tego łańcucha nieuniknionych zdarzeń jest zastosowanie wobec osób popełniających przestępstwa - uzależnionych od narkotyków - programów terapeutycznych i profilaktycznych, co zwiększy ich szansę na zerwanie z nałogiem.

Jak to się zaczęło?

Projekt pilotażowy Stowarzyszenia MONAR rozpoczął się w roku 2008 jako cześć projektu realizowanego we współpracy z Departamentem Zdrowia Publicznego miasta Mediolan we Włoszech, przy wsparciu Komisji Europejskiej (program AGIS 2006) - projekt TOPIC II. Od początku realizacji projektu partnerem jest Sąd Okręgowy w Warszawie, a kolejnymi partnerami przystępującymi do realizacji projektu od roku 2008 są również Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy III Wydział Karny oraz Prokuratura Rejonowa Warszawa Ochota i Komenda Stołeczna Policji.
W 2000 roku w Polsce została wprowadzona zasada karalności za posiadanie każdej ilości środków odurzających. Zakładano, że ułatwi to Policji zwalczanie procederu, zwłaszcza dotyczącego handlu narkotykami.

Jednocześnie ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii (w sentencji art. 71, 72 oraz 73) zakładała możliwość kierowania osób uzależnionych, bądź użytkowników narkotyków na leczenie lub do uczestnictwa w programach profilaktycznych, a nie do zakładów karnych. Przepisy te wprowadzają np. możliwość zobowiązania skazanego do poddania się leczeniu lub rehabilitacji w zakładzie opieki zdrowotnej, co może skutkować odstąpieniem od wykonania orzeczonej kary pozbawienia wolności, czy też zamiast skazania przez Sąd, warunkowym umorzeniem postępowania.

Według opinii sędziów i prokuratorów, art. 72 ustawy jest stosowany zdecydowanie za rzadko w stosunku do liczby osób popełniających pospolite przestępstwa, w przypadku których można podejrzewać problemowe używanie środków psychoaktywnych lub uzależnienie od nich.

Dajmy im szansę

Z przeprowadzonych w tym zakresie badań wynika, że w sprawach, gdzie dopuszczany jest dowód z opinii biegłych lekarzy psychiatrów, opinie dotyczą głównie kwestii poczytalności. W praktyce nader rzadko sędziowie i prokuratorzy sięgają do wiedzy i doświadczenia specjalistów w zakresie diagnostyki uzależnień, co wydaje się być niekiedy niezbędne przy podejmowaniu decyzji w trybie wskazanych powyżej przepisów ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. W szczególności pomogłoby to określić rokowania, co do wyleczenia uzależnienia w ramach istniejących programów terapeutycznych.

Według danych opublikowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości oraz Centralny Zarząd Służby Więziennej, w Polsce na koniec 2007 roku liczba osób tymczasowo aresztowanych, skazanych i karanych wynosiła około 88 tysięcy (z tego 76 tysięcy to skazani). Wielkim problemem jest przeludnienie zakładów karnych, stanowiące około 110%. Liczba miejsc w wyspecjalizowanych oddziałach terapeutycznych dla osób uzależnionych jest niewspółmierna do zapotrzebowania tj. tylko 3,4% osadzonych uczestniczy w programach terapeutycznych na terenie zakładów karnych, podczas gdy większość osadzonych to tzw. przestępcy socjalni, którzy popełnili przestępstwo z powodu problemów z alkoholem, narkotykami, biedy, bezrobocia itp. Poważny problem stanowi również liczba przypadków przedawkowania krótko po opuszczeniu zakładów karnych, między innymi z uwagi na brak lub nieskuteczność terapii prowadzonej w zakładach karnych.

Małe nakłady – duże efekty

Obecnie specjaliści ds. terapii uzależnień wpisani na listę biegłych Sądu Okręgowego w Warszawie, w sytuacji powołania przez Sąd przygotowują opinie, które będą brane pod uwagę przy podejmowaniu przez sędziów decyzji merytorycznych. W przypadkach dopuszczenia dowodu z takiej opinii już na etapie postępowania przygotowawczego, co stanowi wypracowaną praktykę we Włoszech i Wielkiej Brytanii, decyzję podejmuje prokurator.

Z uwagi na fakt, iż w polskim systemie prawnym instytucja zawieszenia postępowania z chwilą skierowania osoby na leczenie nie była stosowana lub sądy stosowały ją bardzo sporadycznie (a w chwili obecnej znajduje się jedynie w fazie projektu badawczego realizowanego przez Sąd Rejonowy Warszawa Ochota, a co za tym idzie brak doświadczenia w realizowaniu tego typu programów) grupa robocza, podzielona na dwa zespoły, wzięła udział w wizytach studyjnych w Wielkiej Brytanii oraz we Włoszech. Wizyty te miały charakter szkoleń z zakresu programu DIP (Drug Interwention Projekt) i możliwości przeniesienia projektu na grunt Polski. Należy przyjąć, iż w obecnej chwili Policja nie posiada przepisów dostosowanych do jego realizacji, ponadto do projektu należałoby przystosować PDOZ.

Z uzyskanej wiedzy, przekazanej zarówno przez funkcjonariuszy brytyjskiego wymiaru sprawiedliwości, jak też pracowników instytucji biorących udział w programie DIP wynika, iż osiągnięto pozytywne wyniki zarówno w zakresie zapobiegania narkomanii, jak również spadku przestępczości w środowisku, który został objęty programem. Poza ustawowymi obowiązkami, jakie i tak w toku postępowania przygotowawczego wykonuje Policja, przeprowadza ona jedynie wstępny wywiad z osobą zatrzymaną, a dalsze czynności wykonują już specjaliści zajmujący się terapią uzależnieniową.

Dane raportu opublikowanego w 2007 roku przez Wielką Brytanię dotyczące skuteczności programu DIP w zapobieganiu przestępczości narkotykowej wykazały, iż poziom przestępczości w ogólnej grupie osób przebadanych i poddanych leczeniu /7.727 osób/ spadł o 26%.
W związku z faktem, iż schemat prowadzonych badań okazał się na tyle skuteczny, iż powodował zarówno spadek osób zażywających narkotyki, jak i spadek liczby popełnianych przestępstw, w roku 2003 na mocy Krajowego Programu Interwencji Narkotykowej DIP, przyjęto program stosowania procedur zapewniających możliwość wyboru terapii, jako powszechny obowiązek dla wszystkich komisariatów oraz izb zatrzymań. W zależności od nasilenia przestępczością obszary kraju otrzymały status „intensywnego” lub „nieintensywnego”.
Na podstawie prowadzonego programu przyjęto szereg nowelizacji prawnych dotyczących przestępstw związanych z narkomanią.

Pierwsza jaskółka

Po opracowaniu wstępnych założeń teoretycznych w maju 2008 roku MONAR wdrożył procedurę programu TOPIC II. Pięć miesięcy później zaproszenie do udziału w programie TOPIC II skierowano do Komendy Stołecznej Policji. W listopadzie 2009 roku prace badawcze wprowadzono w Komendzie Rejonowej Policji Warszawa III. Dalszy etap realizacji programu zostanie rozszerzony dla Sądów oraz Prokuratur Rejonowych Dzielnic Warszawa Wola i Warszawa Żoliborz.

Model pilotażowy postępowania z osobą zatrzymaną, po uzyskaniu akceptacji przez Ministerstwo Sprawiedliwości, został opracowany przez grupę roboczą, koordynowaną przez Marię Charmast ze Stowarzyszenia MONAR, w skład której wchodzą w charakterze ekspertów następujące osoby: Małgorzata Janicz - Sędzia Sądu Okręgowego w Warszawie, Barbara Niemczyk - Kurator Okręgowy w Warszawie, Magdalena Kolmus - Prokurator Prokuratury Rejonowej Warszawa Ochota, Magdalena Moneta - Asesor Prokuratury Rejonowej Warszawa Wola, Agnieszka Sosnowska - Kurator Sądowy przy Sądzie Rejonowym w Warszawie i specjalista terapii uzależnień, podkom. Sebastian Strzeżek – ekspert Wydziału Dochodzeniowo – Śledczego Komendy Stołecznej Policji, kom. Marta Rembiszewska – ekspert Wydziału dw. z Przestępczością Narkotykową Komendy Stołecznej Policji, a także pracownicy Stowarzyszenia MONAR - specjaliści terapii uzależnień - Aleksandra Łukasiewicz i Janusz Tytman.

Założenia działań pilotażowych przewidują, że do udziału w programie będą kwalifikowane osoby zatrzymane w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa zagrożonego karą pozbawienia wolności do lat 5 (w tym przestępstwa przewidziane w ustawie z dn. 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii) oraz wcześniej nie karane za przestępstwa umyślne, które ukończyły 18 rok życia i posiadają obywatelstwo polskie, po poinformowaniu o treści artykułu 72 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii oraz zapytaniu, czy używały wcześniej narkotyki i czy wyrażają zgodę na wywiad ze specjalistą terapii uzależnień.

Na tym etapie działania Policji ograniczają się w praktyce do wytypowania osoby zatrzymanej, której przedstawiono zarzut przestępstwa z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii lub też innego przestępstwa popełnionego w związku z używaniem przez podejrzanego narkotyków, do dalszych badań w ramach terapii. Polega to na tym, iż w czasie rozmowy z podejrzanym funkcjonariusz Policji informuje go o treści art. 72 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii i wynikających z niego skutkach w przypadku wyrażenia zgody na poddanie się terapii. W przypadku wyrażenia takiej zgody, informuje się o tym fakcie biegłego terapii uzależnień oraz wyznacza termin spotkania, bądź na terenie jednostki Policji lub też w ośrodku terapeutycznym i sporządza postanowienie o powołaniu biegłego. Dalsze czynności wykonuje już biegły oraz prokurator. Wymienione czynności wykonywane przez funkcjonariuszy Policji zajmują około 20 minut czasu.

Nadmienić należy, iż z wstępnych informacji uzyskanych w trakcie realizacji programu w KRP Warszawa III wynika, iż czasookres badań oraz struktura jednostki, jako jednej z mniejszych na terenie Warszawy, nie dostarczyły wystarczającej ilości materiału przydatnego do wydania jednolitej opinii. Policjanci przeprowadzający czynności z osobami, które wstępnie kwalifikowały się do udziału w programie, przeprowadzili 48 rozmów z zatrzymanymi. Jedynie 2 osoby zakwalifikowano do dalszych czynności. Obie osoby wzięły udział w czynnościach z udziałem biegłego terapii uzależnień i obie skierowano do placówek terapii uzależnień. W jednym z tych przypadków prokurator zawiesił postępowanie do czasu uzyskania wyników z leczenia terapeutycznego.

Co trzeba poprawić?

W czasie realizacji programu funkcjonariusze Komendy Rejonowej Policji Warszawa III zwrócili uwagę na kilka problemów wynikających z przebiegu programu badawczego. Zauważono dwa podstawowe problemy związane z kwalifikacją podejrzanych do dalszego etapu programu. Jeden z nich to niechęć osób, którym przestawiono zarzut do programu, tłumaczona zarówno brakiem uzależnienia od środków odurzających, jak również samą świadomością, iż jest to propozycja ze strony Policji. Drugi problem związany jest z wcześniejszą karalnością za podobne przestępstwa umyślne, co również wyklucza podejrzanych z udziału w programie. Ten warunek ma być zniesiony w nowej ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii.

Nadmienić należy, iż w listopadzie 2009 roku grupa robocza TOPIC II brała udział w konferencji przeprowadzonej przez Instytut Spraw Publicznych w Warszawie poświęconej polityce narkotykowej w praktyce, działalności instytucji w tej sprawie oraz kosztów ponoszonych na prowadzone sprawy związane z posiadaniem środków odurzających przez podejrzanych. Z przedstawionych na konferencji dokumentów wynika, iż egzekwowanie samego tylko art. 62 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii kosztuje budżet Państwa blisko 80 milionów rocznie. W roku 2008 na jednego ukaranego za poważne przestępstwo z tej ustawy przypadał średni koszt w wysokości 687,3 tysięcy złotych oraz średnio 1764,4 ośmiogodzinnych dni pracy pracowników ścigania i wymiaru sprawiedliwości.

W Polsce nie prowadzi się żadnych wymiernych statystyk, ile osób dokonuje przestępstw w związku z zażywaniem środków odurzających i w celu ich pozyskania. Prowadzi się jedynie statystyki przestępczości związanej z posiadaniem oraz rozprowadzaniem i udzielaniem środków odurzających. Jednak, gdyby prowadzony projekt a następnie wypracowany model postępowania, przyniósł porównywalne do uzyskanych w Wielkiej Brytanii wyniki (w przebadanej grupie nastąpił spadek przestępczości o 26%, a wśród osób poddanych terapii aż o 88%), wówczas na terenie garnizonu stołecznego biorąc pod uwagę dane z 2009 r. (za przestępstwa z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii zatrzymano 3.097osób) liczba przestępstw (4.596) byłaby mniejsza aż o 1.195.

opracował podkom. Sebastian Strzeżek WDŚ KSP/ Stołeczny Magazyn Policyjny